Slowaaks leren

Hoe een Fries Slowaaks leerde

Toen ik in 1975 voor het eerst ging wandelen in Zuid-Bohemen en Noord-Moravië, had ik een klein beetje Tsjechisch geleerd van een vriendin die slavistiek studeerde. Veel meer dan 'dobrý den' wist ik niet te zeggen. Ter plaatse redde ik me meestal met Duits of gebarentaal. Ik vond het een geweldige vakantie: prachtige natuur, goed aangegeven paden (zowel op de kaart als in het veld), erg aardige mensen en goed van eten en drinken. Het smaakte naar meer en het volgende jaar zocht ik de wat ruigere natuur op in de Kleine Fatra en de Lage Tatra's. Daar sprak men geen Tsjechisch, maar Slowaaks. In een boek over slavische talen las ik dat Slowaaks de meest geschikte taal was om te gebruiken als lingua franca (voertaal) in het hele slavische gebied. En als lid van een nationale minderheid in Nederland voelde ik me aangetrokken tot het Slowaaks dat een minderheidstaal was in Tsjechoslowakije. Het wandelen in Slowakije had me helemaal in de greep en om in de jaren daarna gemakkelijker met de mensen te kunnen communiceren besloot ik me op het Slowaaks te storten. De Slowaakse klanken herinnerden mij enigszins aan het Fries. Zo ken ik de tweeklank 'uo' alleen in het Slowaaks (geschreven als 'ô') en in het Fries. Het Slowaakse woord 'skôr' (vroeger, eerder) spreek je precies zo uit als het Friese woord 'skuor' (scheur).
In Nederland hielp een Slowaakse vrouw me met conversatielessen en van mijn reizen had ik leerboeken Slowaaks mee teruggenomen om ze tijdens de wintermaanden te bestuderen. De uitspraak is niet zo moeilijk als je de uitspraak van de individuele letters kent. De klemtoon ligt altijd op de eerste lettergreep. Ook gemakkelijk aan het Slowaaks en aan andere slavische talen is dat je geen lidwoord gebruikt. Maar daarmee houdt de eenvoud ook zo'n beetje op. De grammatica is lastig: zelfstandige naamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden worden verbogen; voor ieder van de drie geslachten (mannelijk, vrouwelijk en onzijdig) zijn er vier varianten, die ieder ook weer hun uitzonderingen kennen. En de meeste woorden lijken niet op die van de ons omringende talen. Vergeleken met het Tsjechisch vind ik Slowaaks gemakkelijker: je hebt maar zes naamvallen in plaats van zeven, de Slowaakse grammatica is iets regelmatiger en je hoeft niet de moeilijke Tsjechische ř uit te spreken.
In het begin kostte het me veel moeite om vloeiend Slowaaks te spreken. Bij iedere zelfstandig of bijvoeglijk naamwoord moest ik nagaan: wat is het bijbehorende geslacht, om welke variant gaat het, welke naamval moet ik hier gebruiken en hoe is de uitgang dan? De conversatie schiet dan niet erg op. In de jaren 80 heb ik op basis van verschillende grammaticaboeken de regels voor de verbuiging van zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden omgezet in een computerprogramma dat over het algemeen de juiste verbuigingen produceerde. Ik hoop het binnenkort te bewerken tot een app voor op de mobiele telefoon.

Eigenlijk is die methode om de taal uit een boekje te leren niet erg praktisch. Je kunt je beter onderdompelen in een omgeving met alleen Slowaken en dan goed luisteren en zonder bang te zijn fouten te maken, proberen mee te praten. Dan leer je vanzelf vaste uitdrukkingen en voel je aan of een bepaalde verbuiging wel of niet op zijn plaats is.

Dat onderdompelen, gecombineerd met taallessen, heb ik in de jaren 80 twee keer meegemaakt bij de zomercursus Slowaakse taal en cultuur (SAS) in Bratislava. Daar heb ik veel van de taal, maar ook van de cultuur en andere aspecten van het leven in Slowakije geleerd.

In 1991 mocht ik op uitnodiging van de nieuwe Tsjechoslowaakse ambassadeur in Nederland, de heer Abrahám, een half jaar werken aan de Economische Hogeschool in Banská Bystrica. In die periode heb ik veel bijgeleerd, maar kennelijk niet genoeg. Toen ik weer vertrok kreeg ik van mijn collega's een woordenboekje cadeau met vulgarismen, die niet in de leerboeken van de zomercursussen hadden gestaan. Tijdens de regeerperiode van Vladimír Mečiar kwam dat boekje nog wel eens van pas als ik uitspraken van politici op internet las.

Woordenboekje vulgarismen — Woordenboekje met vulgarismen

In diezelfde periode ontdekte ik ook dat geografische verschillen hun invloed kunnen hebben op de woordenschat: wat in het Nederlands 'wegsluizen' heet, dus stiekem geld onttrekken aan een onderneming of instelling, heet in het Slowaaks 'tunelovanie' (wegtunnelen). En 'water naar de zee dragen' is in het Slowaaks 'hout naar het bos brengen'.

Ondertussen kan ik redelijk Slowaaks spreken en goed lezen zolang het gaat om journalistieke teksten; in bloemrijke literaire taal, zoals bijvoorbeeld van Tatarka, blijf ik helaas steken. Erg prettig is het dat je tegenwoordig bij het lezen gemakkelijk woorden en uitdrukkingen kunt opzoeken met computer, tablet of telefoon. Dat kost minder moeite dan met woordenboeken op papier. Een site die ik veel gebruik, ook voor het vertalen van en naar andere talen, is http://www.linguee.nl/. Hier vind je van de gezochte uitdrukking vertalingen in context, gemaakt door professionele vertalers.

Over computers gesproken, hoe schrijf je letters met diakritische tekens (streepjes en háčeks)? Toen ik nog Windows gebruikte, was dat een probleem: je kon wel een Tsjechisch of Slowaaks toetsenbord installeren, maar dat veranderde meteen de plaats van allerlei andere tekens, zodat je dan volledig de weg kwijt was. Een gedeeltelijke oplossing is het installeren van de toetsenbordlayout 'US International with dead keys'. Die doet ongeveer wat schrijfmachines vroeger deden: als je op ', `, “ of ^ tikt, blijft de cursor staan en bij de volgende letter verschijnt die letter met diakritisch teken. Een dergelijke dode toets zou je ook moeten hebben voor de háček (ˇ) en voor het zachtteken (het apostrofje in ď, ť, enzovoort). Tegenwoordig gebruik ik Linux en daarin kostte het mij weinig moeite om dat in te stellen. Wie de details wil weten, kan mij mailen naar Sytse.Knypstra(apenstaart)home.nl. Op internet zag ik dat er tegenwoordig een Windows programma Wincompose is dat iets vergelijkbaars doet, maar meer aanslagen vergt.
En kun je Slowaaks als voertaal gebruiken binnen het slavische taalgebied? In Tsjechië en Polen wordt mijn Slowaaks begrepen, maar niemand die ooit in het Slowaaks antwoordt.

Sytse Knypstra

maart 2016